3.1.CİZRE ULU CAMİ
 

Cizre şehir merkezinde bulunan yapı,değişik zamanlarda yapılan ilave ve onarımlarla günümüze gelebilmiştir. Caminin ilk yapısı hakkında kesin bilgimiz yoktur. Ancak üzerindeki kitabeye göre 555 (1155-56) yılında Cizre Zengi Atabeyi Ebu’l-kasım Mahmud Sencer Şah tarafından yapıldığı belirlenmektedir.

Yapının kitabeleri bazı tahribatlar geçirmiş olmalarına rağmen günümüze gelebilmişlerdir. Mihrap eksenindeki kapı ile sağ ve soldaki diğer ufak kapıların her birine ait kufi karakterli kitabeler bulunmaktadır. Ayrıca medresenin kuzey dış yüzeyinde, minare kaidesinde sekiz satırlık bir kitabe daha bulunmaktadır.

Kitabelerin birisinde Seyfeddin adı geçmektedir. Başka bir tamir kitabesinde 1284 yılında Baz Şahin oğlu Ali tarafından onarıldığı yazılıdır. Zamanla birçok tamir geçiren cami, 1945 yılında Şeyh Seyda’nın çabalarıyla usta Mahmut tarafından onarılmıştır. Daha sonra harap olan yapı özelliklerini büyük ölçüde kaybetmekle beraber, 1982 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onartılmış ve ibadete açılmıştır. Üzerinde yedi adet kitabe mevcuttur.

1.Kitabe : Ana giriş kapısının üzerinde bulunmaktadır. Kitabe kalker taşına kabartama tekniğiyle sülüs hatla yazılmıştır. Kitabe tek satırdan oluşmaktadır. Kitabenin dili Arapça’dır.

Allahümme bicelali vechike el kerim ve kelamike el kadim ve burhanike el azim irhem abdeke zaif Abderrehim.

Manası : Allah’ım büyük delillerin kadim kelamının kerim yüzünün hürmetine zayıf kulun Abdurrahime merhamet et.

2.Kitabe : Ana giriş kapısının doğusundaki birinci kitabedir. Kitabe kalker taşından kabartama tekniğiyle kufi hatla yazılmıştır. On iki satırdan oluşan kitabe dili Arapça’dır.

Lailahe illallah Muhammedin Resulullah
Bismillahirrahmanirrahim
Kulhuvellahu ahad
Allahussamed
Lem yelid
Velem yuled
Velem yekün lehu
küfüven ehad
Ma tetavvea biemilihi livechillahi azze ve celelle
Gazi bin…………………rehimehullahi ve rahime valideyhi
Ve rehime cemii müslimin
sene hamse ve hamsine ve hamse mie 555/1160

Allah’tan başka ilah yoktur. Muhammed onun elçisidir. Rahman ve Rahim olan Allah’ın adıyla. De ki o Allah birdir. Allah sameddir. O doğurmamıştır ve doğurulmamıştır. Hiçbir şey ona denk değildir. Ameliyle Allah’a itaat ettiği sürece. Gazi bin………………… Allah ona anne ve babasına ve tüm Müslümanlara rahmet etsin. Yıl 555/1160

3.Kitabe : Ana giriş kapısının doğusundaki ikinci kitabedir. Kitabe kalker taşından kabartama tekniğiyle kufi hatla yazılmıştır. Beş satırı okunabilen kitabenin dili Arapça’dır.

Bismillahirrahmanirrahim
Emere bi imareti hazel mekani el mubareki
Mevlana es sultan el Mevla el maliki el alimi
El adil ……….el melik ül…………
Seyfeddin…………….sitte meiten 600/1203

Rahman ve rahim olan Allah’ın adıyla. Bu mübarek mekanın inşa edilmesini Mevlana el-sultan el-mevla el-alim el-adil…….el-melik ül-……… Seyfeddin emretmiştir. 600-1203

4.Kitabe : Ana giriş kapısının doğusundaki üçüncü kitabedir. Kitabe kalker taşından kabartama tekniğiyle kufi hatla yazılmıştır. Dokuz satırdan oluşan kitabenin dili Arapça ‘dır.

1. Lailahe illallah Muhammedin Resulullah

2. Bismillahirrahmanirrahim

3. İnnema veliyyukumullahu ve resuluhu

4. Vellezine amenu ellezine yukimunesselate

5. Ve yütunezzekate ve hum rakiun

6. Cüddide fı vekaleti Hayri Bin Ali Sencer

7. Bin Baz Şah

8. Fi seneti selasin

9. Ve semanine ve sitte mie 683/1284

Allahtan başka bir ilah yoktur. Muhammed Allahın elçisidir. Rahman ve rahim olan Allahın adıyla. Gerçek dostunuz Allah, resulü ve iman edip namaz kılan zekatı veren ve rükua gidenlerdir. Hayri Bin Ali Sencer Bin Baz Şahin tarafından 683/1284 tarihinde restore edilmiştir.

5.Kitabe : Ana giriş kapısının batısındaki birinci kitabedir. Kitabe kalker taşından kabartama tekniğiyle kufi hatla yazılmıştır. Kitabenin dili Arapça’dır.

1. Lailahe illallah Muhammedin Resulullah

2. Allah

3. Bismillahirrahmanirrahim

4. …………………….

Allahtan başka bir ilah yoktur. Muhammed onun elçisidir. Allah, Rahman ve rahim olan Allahın adıyla…………….

6.Kitabe : Ana giriş kapısının batısındaki ikinci kitabedir. Kitabe kalker taşından kabartama tekniğiyle kufi hatla yazılmıştır. Kitabenin dili Arapça’dır.

1. Lailahe illallah Muhammedin Resulullah

2. Bismillahirrahmanirrahim

3. Kulhuvellahu ahad

4. Allahussamed

5. Lem yelid

6. Velem yuled

7. Velem yekün lehu

8. küfüven ehad

9. Ma tetavvea biemilihi livechillahi azze ve celelle

10. Gazi bin…………………rehimehullahi ve rahime valideyhi

11. Ve rehime cemii müslimin amin rabbelalemin

Allah’tan başka ilah yoktur. Muhammed onun elçisidir. Rahman ve Rahim olan Allah’ın adıyla. De ki o Allah birdir. Allah sameddir. O doğurmamıştır ve doğurulmamıştır. Hiçbir şey ona denk değildir. Ameliyle Allah’a itaat ettiği sürece. Gazi bin………………… Allah ona anne ve babasına ve tüm Müslümanlara rahmet etsin. Amin ya rabbel alemin.

7.Kitabe : Minareni kaide kısmında bulunmaktadır. Kitabe kalker taşına kabartama tekniğiyle cel-i sülüs hatla yazılmıştır. Sekiz satırlık kitabenin dili Arapça’dır.

3. Yevme tecidu külli nefsin ma emilet min hayrin mahzaran yevme yekulu licehenneme

4. Helim tele’ti ve tekulu hel min mezid ya abdezzalima

5. Ala yedihi yevme ……… izil kulubu ledelhenaciri kazimin

6. ……………

7. Allahu taala ve meha zembuhu ve zalike fi hamisete aşere cumadil

8. El ahar senetu hamsi mietin ve hamsin ve hamsine 555/1155

Her nefsin yaptığı iyilikleri önünde hazır bulunduğunda… Allah’ın cehenneme ‘doldun mu?’ sorup cehennemde ‘daha var mı?’ diye cevap verdiğinde ey zalim kul. Kalpler gırtlakta zorlandığında …………….. Allah onun günahları affetsin. 15 Cemadiyelaher 555/1155

Cami, doğu-batı doğrultusunda dörtgen planlı olup kuzeyinde simetriğe uygun olmayan ve bugün yıkık durumdaki medrese ve avlu bulunmaktadır. Avlunun kuzeyinde minare yer almaktadır. İbadete açık olan cami, enine dikdörtgen planlı ve mihrap önü kubbelidir. Harimin kuzeyinde avlu, avlunun da etrafında medrese odaları ile minare bulunmaktadır.

İlk yapıldığı dönemden günümüze kadar bir çok onarım geçiren caminin harimi ve minaresi sağlam iken, medrese günümüzde yıkık durumdadır. Eski resimlerde görülen şadırvan ve yanındaki baldaken tarzda düzenlendiği anlaşılan su kuyusundan günümüze temel kalıntılarından başka bir şey gelmemiştir. Cami günümüzde toprak seviyesinden aşağıda kalmıştır. Avlunun; ikisi de kuzeyde, bir tanesi doğuda olmak üzere üç giriş kapısı vardır. Tuğla, kesme taş ve moloz taş malzemeden inşa edilmiştir.

Cami hariminin dört cephesi de düzgün kesme taş malzemeden yapılmış olup, cephelerdeki hareketliliği pencere ve giriş kapıları sağlamaktadır. Harimin en hareketli kısma ana ve tali giriş kapılarının ve pencerelerin olduğu kuzey cephesidir.

Harimin doğu ve batı cephelerinde dikdörtgen açıklıklı dört pencere yer almaktadır. Güney cephesinde ise sekiz pencereye yer verilmiştir. Saçakta bir sıra süsleme bulunur. Kubbe sekizgen kasnağa, oturmaktadır. Kubbeye geçiş unsuru olan tromplar dışarıdan gösterilmiştir. Kasnakta dört pencere bulunmaktadır.

Kuzey cephede, harime açılan yedi kapı bulunur. Ortadaki kapı dikdörtgen açıklıklı ve sivri kemerli olarak düzenlenmiştir. Girişin üst kısmında bitkisel süslemeli bir bordür bulunur. Onun üstünde bir sıra kitabe bulunmaktadır. Ana giriş kapısının sağında ve solunda kalan diğer kapılar düz atkılı ve yuvarlak kemer alınlıklıdır. Alınlıklarda birer kitabe yer almaktadır.

Caminin kuzey cephesindeki ana giriş kapısının etrafını saran geometrik süslemeler ve üstündeki yazı kuşağı önemli süslemelerdendir. Ana giriş kapısının önünde bugün mevcut olmayan ancak, kaynaklarda geçen eyvanın, 1 m. eninde , 2.70 m . boyunda, kapının doğu ve batısında iki duvar kalıntısının varlığından bahsedilmektedir. Bu duvarlarında üzerinde de bir tonozun olduğu söylenmektedir. Kuzey cephesinde yapıya hareketlilik kazandıran diğer kapılar ve kapıların alınlıklarındaki kitabeler dikkat çekmektedir. Kuzey cephesindeki bu hareketliliği diğer cephelerde görmek mümkün değildir. Güney, doğu ve batı cepheleri sade bir şekilde yapılmıştır.

Avlu cephelerinde; düzgün kesme taş ve moloz taş kullanımı bir arada görülmektedir. Avlunun kuzeydoğusunda harime bitişik olan duvar, giriş kapısına kadar düzgün kesme taş malzeme ile inşa edilmişken, giriş kapısı ve avlu cephesinin diğer kısımları moloz taş malzeme ile yapılmıştır. Avlunun kuzey ve doğu cephesi giriş kapılarıyla hareketlilik kazanmıştır.

Cizre Ulu Camii’nin kuzeyinde simetriğe tam uygun olmayan dikdörtgen bir avlu yer almaktadır. Avluya doğu, kuzey, kuzeydoğudaki üç kapıyla girilmektedir. Avlunun güneyinde harim, doğu-batı ve kuzeyinde 23.05 m. ölçülerindedir. 1909 yılında çekilen bir fotoğrafta avlunun ortasında bir şadırvan ve su kuyusu görülmektedir. Ancak günümüzde sadece şadırvanın sütunlarından bir kaçının kalıntısı mevcuttur.

Avlunun doğu cephesinde yer alan giriş kapısı dikdörtgen açıklıklı olup sivri kemerli eyvan şeklindedir. Eyvan biçimindeki kapıdan avluya geçilmektedir. Dışarıya taşıntı yapan kapı toprak seviyesinden aşağıda kaldığı için birkaç basamakla inilmektedir. Kapı açıklığı düz lentoludur. Kapı açıklığı dıştan sivri bir kemerle kuşatılmıştır. Sivri kemerin, orijinalde çok dilimli olduğu kalan izlerden anlaşılmaktadır. Kuzey-güney yönünde dikdörtgen planlı olan eyvan çapraz tonozla örtülüdür. Tonoz, tuğla malzemeden inşa edilmişken eyvan ve beden duvarları moloz taş malzeme ile yapılıştır.

Kuzeydoğudaki giriş kapısı da zeminden aşağıda olduğu için birkaç basamakla inilmektedir. Kapı eyvan biçimde olup sivri kemerli giriş açıklıklı olarak düzenlenmiştir. Eyvan kuzey-güney yönünde uzanan dikdörtgen planlı olup üzeride aynı yöndeki sivri beşik örtülüdür. Bu giriş kapısında, düzgün kesme taş ve moloz taş bir arada kullanılmıştır.

Zeminden düşük olan ve birkaç basamakla inişi sağlanan yuvarlak kemerli doğudaki giriş kapısı ise, cepheden dışarı eyvan biçimde taşıntı yapmaktadır. Düz lentolu kapı açıklığından doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen planlı ve yine üzeri aynı yönde devam eden beşik tonoz örtülü eyvana geçilmektedir. Tonozda balık sırtı biçiminde istiflenmiş tuğla örgüler dikkat çekmektedir.

Yapıyı yerinde inceleyen Gertrude Bell’in çekmiş olduğu fotoğraflarda günümüzde mevcut olamayan, avlunun ortasında yer alan şadırvan ve su kuyusu görülmektedir.

Şadırvan çokgen planlı olup üzeri saçaklı bir kubbeyle örtülüdür. Kubbe ise sütunlara oturmuş sivri kemerlerle taşınmaktadır. Sütunca başlıları, bilezikten sonra dışa taşkın yapraklar yüzeyine bitkisel süslemeler yer almaktadır. Günümüze kadar şadırvanın temel kalıntıları ve sütun parçaları gelebilmiştir.

Harimin kuzeyinde medrese, avluyu ‘U’ biçiminde doğu-batı ve kuzey yönlerden kuşatmaktadır. Oldukça kötü durumda olan medreseden günümüze güneydoğudaki üç mekan, kuzey kanattaki mekanlar ile minare gelebilmiştir. Medresenin batı, doğu ve kuzeydoğu kandı tamamen yıkılmış olup kısmen temel kalıntıları görülmektedir.

Avlunun doğusunda yedi eyvan vardır. Güneyde yer alan ilk eyvanın, 3.00 X 5.00 m. olup yarım daire planlı bir mihrabı vardır. Tuğladan yapılmış ve beşik tonozla örtülüdür. Basık bir kemerle ayrılan ikinci eyvan daha küçük tutuluştur. Tonozla örtülü ve moloz taş malzeme ile yapılmış olan 3. eyvan ise sokaktan avluya geçişi kapısıdır. Doğu duvarındaki izlerinden diğerleri gibi üst örtülerinin tonoz olduğu anlaşılan diğer eyvan örtüsü tamamen yıkılmış olup, sadece avluya bakan ayakların temel kalıntıları mevcuttur. Ayaklar ortalama 0.90 m. çapında ve silindirik biçimde yontulan siyah bazalt taşlarının üst üste harçla oturtulmasıyla oluşurlar.

Avluyu çevreleyen batı kanadı bugün tamamen yıkılmış olup orijinalde nasıl olduğu belli değildir. Ancak bu kanatta iki sıra ayak kalıntıları görülmektedir. Bunlardan, avluya bakan ayaklar, muhtemelen hücrelerin önündeki revaklara aittir. Harimin kuzeybatısındaki tonozlu ve kemerli iki mekan, aslında tüm cephede olması gereken revağın günümüze ulaşan kısmıdır.

Avluya kuzeyinde medrese hücreleri arasında sokağa açılan ve tonozla örtülmüş iki kapı yer almaktadır. Kuzeydoğu avlu köşesinden başlayarak batıya doğru, tonozlu, simetriğe uygun olamayan iki hücre yer almaktadır. İlk hücre avluya bir kapıyla açılan kuzey-güney yönünde uzanan dikdörtgen planlı olup üzeri sivri beşik tonoz örtülüdür. Tonozda ağızları aşağıya doğru yerleştirilmiş küçük testiler görülmektedir. İkinci mekan da kuzey güney yönünde uzanan dikdörtgen planlı olup iç mekan ortadan bir kemerle ikiye bölünmüştür. Her iki birim aynalı tonoz ile örtülüdür. Odanın yan duvarlarında dikdörtgen nişler bulunmaktadır. Hücre, avluya sonradan açılan iki pencereyle bakmaktadır.

Harim doğu-batı yönünde uzanan enine dörtgen planlı olup avlunun güneyinde yer almaktadır. Mihrap önünde tromp geçişli bir kubbe yer almaktadır. Harimin kuzey ve güney duvarları birbirine paraleldir. Doğu ve batı duvarları ise aynı paralellikte olmayıp, kuzeye doğru ilerledikçe genişlemektedir. Böylece medrese hücreleri dahil cami, genel itibariyle simetrik bir bütünlük göstermemektedir.

İç mekan mihraba paralel dört sahından oluşmaktadır. Sahınlar, köşeleri paklı sade başlıklara oturan silindirik sütunlarla birbirinden ayrılmıştır. Sahınların üzeri doğu-batı yönünde uzanan beşik tonozla örtülüdür. Ancak harimin batısında çapraz tonoz uygulaması da görülmektedir. Mihrap önünde ise tromp geçişli kubbe vardır. Harimin duvarlarında kare kesitli duvar payeleri ile iç mekanı aydınlatan mazgal pencereler ve kuzeydeki giriş kapıları görülmektedir. İç mekanda kemerlerle birbirine bağlanan toplam 31adet sütun bulunmaktadır.

Mihrap önü kubbesi 8.20 X 8.20 m. ölçülerindeki bir kare alana oturmaktadır. Güneyden beden duvarına, doğu-batı kuzeyden birbirine bitişik ikişer sütuna, kuzeybatı ve kuzeydoğudan ise birbirine bitişik üçer sütuna oturmaktadır. Trompların dış köşelerinde beş sıra mukarnas dizisi vardır.

Mihrap enlemesine planlı caminin geniş kıble duvarında ve giriş ekseninde yer alır. Duvarın dış yüzeyinde çıkıntı yapmaz. Niş’in derinliği duvar kalınlığı içinde kalır. Tonoz örtülü mihrap, iç içe iki kademeli olarak düzenlenmiştir. Dıştan içe ilk kademenin tepe noktası zeminden 3.72 m. yüksekliktedir. İkinci kademe ise 0.86 m. genişliğinde, yerden 2.85 m. kadar yükselen yarım kubbe kavsara ile örtülüdür. Şekil ve boyutları caminin giriş kapısını ile yakın ilişkidedir. 0.65 m. derinlikte yarım daire planlı bir niş ile sonlanmaktadır. Nişin alt kısmı iç içe iki kademelidir. İç kısmın iki kenarı 0.02 m.lik dişlerle daralır. Dıştaki kısım 1.08 m. genişlikte, 1.55 m. derinlikte dikdörtgen planlıdır.

Cizre Ulu Cami minaresi kitabesine göre 1156’da yapılmıştır. Minare caminin kuzeybatı giriş kapısı üzerinde yer almaktadır. Yükseldikçe incelen minare,kare kaideli,silindirik gövdeli, tuğla malzeme ile yapılmıştır. Şerefe için bir çıkıntı yapılmamıştır. Peteğin çapı ufak tutularak gezinti yeri meydana getirilmiştir. Minarenin gövdesinde şerefeden sonra küçük çaplı bir petek yer almaktadır. Petek basit ve sonradan sıvandığı anlaşılan bir külah ile sonlanır. Minare kaidesinde ve gövdesinde yer yer dökülen sıvalar altında sırlı tuğlaların yatay şeritler halinde ve aralıklarla kullanıldığı görülmektedir. Minarenin zaman zaman onarım gördüğü ve dış etkilerden korunabilmek için sıvandığı anlaşılmaktadır.

Cami günümüzde ibadete açık olup, avlu kısmı harap vaziyettedir. Camide aslına uygu olmayan bazı uygulamalar yapılmıştır. Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından projeleri hazırlatılmış olup, restorasyonu yapılacaktır. Caminin kültür tarihi açısından en önemli yanını ise bugün İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesinde bulunan ejderli kapı tokmağı olan ahşap kapı kanatlarıdır.