3.3 CİZRE ABDALİYE MEDRESESİ 

Cizre’nin güneyinde Dağ kapı Mahallesinde, mezarlık içerisinde yer almaktadır. Medrese 840/1437 yılında Emir Abdal (Abdullah) ibn Abdullah Seyfettin Bohti tarafından yaptırılmıştır.

Yapıdan günümüze mescit, türbe, bir medrese hücresi, avluya geçişi sağlayan giriş ünitesi ve bir eyvan gelebilmiştir. Medresenin doğu ve batı kanadındaki hücrelerin sadece temel kalıntıları günümüze ulaşabilmiştir. Kuzey kanadında hücre olup, olmadığı belli değildir. Günümüzde bu kanattan sonradan ekenmiş namazgah, cami ve şadırvan yer almaktadır.

Medresenin, Nusaybin Caddesi ve Emir Abdal Sokak yönünden üzerinde iki girişi bulunmaktadır. Esas girişi Nusaybin Caddesi üzerindedir. Ön bahçe ile yapıların oturduğu düzlem arasında yaklaşık olarak 2.60 m.lik bir kot farkı bulunmaktadır. Türbede itinalı kesme taş kullanımı görülürken mescit kısmında kırma ve moloz taş kullanımıştır.,

Abdaliye Medresesi’nin batı cephesi, şehir surları üzerine oturmaktadır. Tamamı bazalt taşından örülmüş olan cepheler, 1930’larda yıkıldıktan sonra moloz taşlarla onarılmıştır. Moloz taşlarla kaplı olan kuzey cephesinin kapı sövesinde mermer, pencere sövelerinde ise cas kullanılmıştır. Medrese hücrelerinin cephesi, mescidin cephesinden daha geride olup, bazalt taşı ile örülüdür.

Doğu cephesi 3.72 m. seviyesine kadar bazalt taşıyla örülüdür. 3.72 m. seviyesinden 4.30 m. seviyesine kadar olan bölüm moloz taş malzemeden yapılmıştır. Güney cephesi moloz ve bazalt taş malzemenin karışımından oluşturulmuştur.

Avlunun doğusunda yer alan giriş ünitesi medresenin doğu beden duvarıyla bağlantılı olup oldukça harap bir haldedir. Giriş ünitesi, mezarlığa açılan doğu-batı yönünde dikdörtgen planlı ve aynı yönde uzanan batıdan iki trompa oturan beşik tonozlu bir eyvan ile bunun arkasında yer alan kare planlı ve tromp geçişli kubbeli bir mekandan oluşmaktadır.

Günümüzde yapılan ilavelerle avlunun asli şeklini tespit etmek oldukça zordur. Ancak avlu, kalan izlerden anlaşıldığı kadarıyla kuzey-güney yönünde dikdörtgen bir plana sahip olmalıdır. Avluya Emir Abdal Sokağı. Nusaybin Caddesi ve orijinal giriş ünitesi olmak üzere (doğu; batı ve kuzey) üç yönden giriş sağlanmıştır. Ancak bunlardan sadece doğudaki mezarlığa bakan giriş bölümü günümüze kısmen sağlam olarak gelebilmiştir.

Mescit medresenin güneybatısında bulunmaktadır. Yapı doğu-batı doğrultusunda olup üç mekandan oluşmaktadır. Cepheler genelde sade olup, açılan kapı ve pencerelerle hareketlendirilmiştir. Mescide kuzey cephenin ortasındaki profili kaval ve oluk silmeli birer konsolla taşınan düz lentolu bir kapıyla girilmektedir. Kapı, mermerden yapılmış olup her iki yanında geometrik bezemeli birer bordür yer almaktadır. Kapının her iki yanında düz silmeli birer pencere bulunmaktadır. Batı taraftaki pencere dıştan dikdörtgen bir niş içine alınmıştır. 

İç mekan, mihraba dikey olarak uzanan birbirine paralel üç mekandan oluşmaktadır. Mekanlar birbirine yuvarlak kemerlerle bağlanmaktadır. Her bir mekan kuzey-güney doğrultusunda uzanan beşik tonozla örtülüdür. Mihrabın olduğu duvar sağır tutulmuştur. Batıdaki mekanın batı duvarlarında iki tane,kuzeyinde ise bir tane yuvarlak kemerli pencere yer almaktadır. Doğudaki mekanın doğusunda eyvan açılan kapı ve kuzey duvarında da bir pencere bulunmaktadır. 

Giriş kapısının ekseninde, orta mekanın kıble duvarındaki mihrap iç içe düzenlenmiş iki nişten ibarettir. Dıştaki niş, üç sıra mukarnas başlıklı ve kare kaideli iki sütunceye oturan sivri kemerlidir. İçteki niş duvara oturan sivri kemerle kuşatılmıştır. Mihrap yarım daire planlı olup iç duvar yüzeyi dokuz tane yivle hareketlendirilmiştir. Yivler sivri kemer biçiminde sonlanmış olup kemer içlerinde yelpaze biçiminde bezeme görülmektedir. Kavsara, altı sıra mukarnastan oluşmaktadır. Mukarnas dizilerinin içinde yelpaze biçiminde yivler, palmet, kıvrak dal ve Rumilerden oluşan süslemeler dikkati çekmektedir. Mihrabın yüzeyi, taştaki kırılmalar ve kirlenmeler nedeniyle tahrip olmuştur. 

Medrese odaları ile mescit arasında yer alan eyvan, her iki birimi birbirine bağlamaktadır. Eyvan, kuzey-güney doğrultusunda uzanan sivri bileşik tonozla örtülüdür. Eyvan kuzeydeki avluya bakmaktadır. Eyvanın batısında mescit,doğusunda medrese hücresi bulunmaktadır. Eyvanın doğu duvarındaki iki sıra küçük mukarnaslı konsolla taşınan düz lentolu kapı açıklığıyla medrese hücresine girmektedir. Medrese odaların günümüzde sadece mescidin güney doğusunda ve ona bitişik eyvanla bağlantılı bir hücre gelebilmiştir. Eyvanın doğu duvarındaki düz lentolu bir kapıyla hücreye girilmektedir. 

Medrese hücresi doğu-batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen planlı olup,iç içe iki mekandan meydana gelmektedir. Hücrenin kuzey cephesindeki iki pencerenin ortasında dikdörtgen bir niş içerisine yerleştiren ve üç parçadan oluşan mermer kitabe cepheye hareketlilik kazandırmıştır. Eyvanın doğu duvarındaki kapı vasıtalıyla hücreye geçilmektedir. 

Medrese odası kuzey ve güney duvarların ortasından taşıntı yapan payeye oturan ve yuvarlak kemerle iki bölüme ayrılmıştır. Her iki bölüm doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen planlı olup üzerleri aynı doğrultuda uzanan beşik tonozla örtülüdür. Hücrenin kuzey duvarında iki, güney duvarında ise bir tane düz lentolu pencere açılmıştır. Doğu duvarında yuvarlak kemerli bir niş bulunmaktadır. Eyvan ve hücrenin birleştiği kısımda, güney cephesinde dışa hafif taşıntılı bir payanda yer almaktadır. 

Bu hücrelerin altında girişi avludan sağlanan Mem-u Zin Türbesi bulunmaktadır. 

Mem u Zin Türbesi 

Türbe üzerinde kimin tarafından ve ne zaman yaptırıldığını gösteren bir kitabe bulunmamaktadır. Ancak türbe 840/1437 yılında Emir Abdal (Abdullah) İbn Abdillah Seyfettin Bohti tarafından yaptırılan Abdaliye Medresesi’nin içinde olması ve içindeki mezar taşlarının birinin üzerine 854/1450 tarihinin olması türbeli mühtemelen 1437-1450 yılları arasında yaptırıldığını göstermektedir.

 Mescidin güney doğusundaki medrese hücresinin hemen altında bulunmaktadır. Medrese hücresinin kuzey doğusundaki pencerenin hemen bitişiğinde yer alan 9 basamaklı türbeye inilmektedir. Türbe, doğu batı doğrultusunda dikdörtgen planlı olup, üzeri aynı doğrultuda uzanan sivri beşik tonozlu örtülüdür. Türbe, kuzeyinde bir pencere açıklığı ile aydınlatılmıştır.

 Türbenin içinde 3 tane mezar vardır. Bunlar Mem (memu) zin (zinet) ve Bekir (beko) ‘ya aittir. Merzar taşlarını birinin üzerinde “ölümü 854’te Allah onu ve tüm Müslümanlara rahmet etsin. “ ibaresi bulunmaktadır.